Het drukkersgeslacht Olingius te Workum (1719-1804)
 |
door Gerrit Boeijinga |
|
|
email: gboeijinga@home.nl
|
|
|
In de loop van 1719 vestigt Petrus Olingius zich als boekdrukker en boek- en papierverkoper in Workum. Vermoedelijk ontleende zijn stamvader zijn naam aan het oord van zijn herkomst, het gehucht Oling bij Appingedam. Het drukkersberoep was hem niet vreemd want zijn vader Melchizedek Olingius had in Heerenveen eveneens een drukkerij. Na het overlijden van vader Olingius circa 1718, werden de zaken in eerste instantie voortgezet door de “Wed. en Zoonen van M. Olingius tegenover de Nieuwe Kerk te Heerenveen”, zoals uit een drukwerkje getiteld “Kort onderwijs voor de Jeugt” uit 1719 blijkt. De zonen zullen Harmanus en Petrus geweest zijn. De andere zoon Adam Olingius had zich reeds in 1711 als zelfstandig drukker te Sneek gevestigd. Harmanus neemt later de drukkerij in Heerenveen over en Petrus vertrekt naar Workum. |
|
|
Petrus Olingius huurt een huis van Wachtmeester Breusecum aan de Merk met een huurwaarde van 35 gulden per jaar (1). Het jaar daarop koopt hij volgens het reëelkohier van 1720 dit pand (2). Helaas zijn de proclamatieboeken van Workum uit deze periode niet bewaard gebleven, zodat geen koopprijs en een beschrijving van het onroerend goed uit 1720 bekend is.
|
|
|
Bij de verkoop van het pand in 1804 door de erfgenamen van Fokeltje Olingius aan Bauke Durks en IJbeltie Ruurds, echtelieden te Workum, wordt het pand omschreven als “Zeekere deftige huizinge en agtererf, cum omnibus annexis, Het Vergulden Hoofd genaamd, staande en gelegen op de Markt te Workum, hebbende de heer Isaac Verweij en Ds. G. Horreüs erven tot naastlegers”. De verkoopprijs bedroeg 900 Carolus guldens van twintig stuivers ieder (3). |
|
|
de rechter trapgevel 't Vergulden Hoofd, de boekdrukkerij van de familie Olingius |
|
|
tussen de ramen het beeld van de leeuw met de gouden manen |
|
|
(afbeelding op de boerenbaar ± 1850) |
|
|
In 1759 koopt Ds. Petrus Horreüs V.D.M. te Workum “seekere heerlijke huisinge en stede sampt stallinge en wagenhuis daaragter, staande ende gelegen aan de Merk binnen de Stadt Workum, hebbende de Wed. van Petrus Olingius ten suijden en de Bagijne Straat ten noorden” (4). Hierdoor is duidelijk geworden waar Petrus Olingius heeft gewoond en gewerkt. |
|
|
Op de plaats waar nu hotel “De Gulden Leeuw” is gevestigd, op de hoek van de Merk en de Begine, stonden namelijk voorheen 2 panden, waarvan Ds. Horreüs het hoekpand bewoonde en de weduwe van Petrus Olingius het pand ernaast. |
|
|
Een schildering van Merk en Waag op de boerenbaar in de St. Gertrudiskerk te Workum geeft een goede indruk van de situatie, zoals die waarschijnlijk in het laatst van de 18e of de eerste jaren van de 19e eeuw moet zijn geweest (5). |
|
|
In het boekje “Workum in oude ansichten” (6) is onder nummer 23 een foto van omstreeks 1900 opgenomen, waarop beide panden goed zichtbaar zijn. De gevels en daken zijn gewijzigd ten opzichte van de afbeelding op de boerenbaar. Duidelijk is te zien dat in het rechtse pand tussen de beide bovenramen een gevelsteen aanwezig is. Men zou uit de beschrijving van het pand verwachten dat de gevelsteen verband zou houden met de naam Het Vergulden Hoofd, maar bij nadere beschouwing blijkt het de leeuwenkop te zijn die thans de gevel van hotel “De Gulden Leeuw” siert.
|
|
|
Volgens een verkopingsbiljet uit 1810 zou in het voormalige Olingius pand een herberg “De Gouden Leeuw” zijn gevestigd. Bij de afbraak van beide panden in de eerste jaren van 1900, is de leeuwenkop bewaard gebleven en geplaatst in het nieuwe gebouw (7). Hij werd geplaatst in de zijgevel aan de Begine. In de vijftiger jaren van de twintigste eeuw werd het middelste raam in de voorgevel dichtgemetseld en kreeg de leeuw daarin zijn huidige plaats (8). |
|
|
|
|
|
De Begine
Links het Stadhuis en daar achter het in 1915 gebouwde postkantoor.
Rechts de zijmuur met de leeuw van de in 1905 gebouwde koffiebranderij en winkel van Simon Gaastra
|
de leeuw aan de zijmuur
|
|
|
|
Waar de naam Het Vergulden Hoofd vandaan komt en of er een verband is met een gevelsteen is tot nu toe niet duidelijk. In het kohier van de huisfloreen komt deze naam reeds in 1707 voor (9). |
|
|
In een koopakte uit 1693 van het hoekpand staat vermeld “alwaer de witte swaan in de gevel staat”. Nog een gevelsteen dus, die verband houdt met de op die plaats gevestigde herberg van die naam (11). |
|
|
Op eerder genoemde schildering op de boerenbaar is zichtbaar dat beide panden tussen de bovenramen een gevelversiering hebben. |
|
|
Petrus Olingius betaald in december 1719 aan het Edele Gerechte het bedrag voor het gewone Burgerrecht. (12)
|
|
|
In het kohier van de personele goedschatting van 1721 komt hij voor met een bedrag van f. 500,-- vermeerdert met f. 233-6-. voor 1/3 erfgenaam van M. Olingius Wed. van Terbant. (13)
|
|
|
Petrus verliest in korte tijd (1720-1722) zijn eerste en zijn tweede vrouw, en twee kinderen. |
|
|
In 1727 staan in het “cohier van de graaven op het groot Zuijderkerkhof te Workum” twee graven op naam van Pijtter Olingius, Boekdrucker 11e regel nr. 6 en 7. (14)
|
|
|
In het quotisatiekohier van 1749 wordt vermeld Petrus Olingius, boekdrukker, wint syn kost en niet meer. Hij wordt aangeslagen voor 47 gulden en 3 stuivers. |
|
|
Na het overlijden van Petrus in 1750 worden de zaken door zijn weduwe Pierke Symens voortgezet onder de naam De Weduwe van Petrus Olingius. Zij overlijdt in 1768, waarna de Erven van de Weduwe Petrus Olingius de drukkerij en winkel overnemen. Dit zijn de kinderen Melchizedek, Fokeltie en Simonides Olingius. |
|
|
Naast veel stichtelijke lectuur werden ook diverse almanakken gedrukt, alsmede verschillende reglementen ten behoeve van de gemeente Workum. |
|
|
Melchizedek (Melle) overlijdt in 1794, zodat Fokeltie en Simonides samen de drukkerij voortzetten. Het overlijden van Simonides in 1802 zal het einde betekenen van ruim tachtig jaar drukkersactiviteiten van de familie Olingius aan de Merk te Workum. |
|
|
Het laatst bekende drukwerk, een verkoopbiljet van “een Coffe-Schip de juffer Maria genaamd” dateert uit 1801. |
|
|
Fragment genealogie: |
|
|
Petrus Olingius, geb. vermoedelijk Heerenveen circa 1687, meester boekdrukker en boek- en papierverkoper te Workum, beluid Workum 20-3-1750 |
|
|
tr. Heerenveen 9-10-1718 |
|
|
Tjamke Hanses, beluid Workum 13-4-1720 (15)
|
|
|
Uit dit huwelijk: |
|
|
1. Hiltje Olingius, ged. Workum 7-4-1720, beluid Workum 27-4-1720 |
|
|
tr. 2. Workum 22-9-1720 |
|
|
Marijke Heineman, beluid Workum 6-7-1722 |
|
|
Uit dit huwelijk: |
|
|
2. Tjamke Olingius, ged. Workum 21-4-1722, beluid Workum 6-5-1722 |
|
|
tr. 3. Workum 29-7-1724 |
|
|
Pierke Symens, ged. Wommels 29-9-1700, beluid Workum 3-6-1768, dochter van Siemen (Symon) Romkes en Foockeltie (Fokel) Hettes. |
|
|
Uit dit huwelijk: |
|
|
3. Melchizedek Olingius, ged. Workum 9-9-1725, belijdenis N.H. Workum 5-2-1751, boekdrukker en boek- en papierverkoper, ongehuwd, overl. Workum 8-8-1794. Uit het collateraalboek blijkt dat de nalatenschap van Melchizedek f. 2863-4-. bedroeg. De winkel en drukkerij werden hierbij getaxeerd op 1600 Carolus guldens, waarvan 1/3 voor de nalatenschap 533-6-12. De erfgenamen zijn Simonides en Fokeltie Olingius.(16)
|
|
|
4. Hermanus Olingius, ged. Workum 31-1-1727, overl. Kaap de Goede Hoop 31-05-1748. |
|
|
Hermanus Olingius treedt op 5 jan 1748 in dienst van de Verenigde Oostindische Compagnie. Op genoemde datum vertrekt hij als konstabelsmaat (konstabel is de scheepsofficier belast met de zorg voor geschut en munitie) met het V.O.C. -schip "Tolsduin" vanaf Texel naar Batavia, waar Hermanus echter niet zal aankomen. Hij overlijdt op 31 mei 1748 te Kaap de Goede Hoop. Het schip, met als kapitein Bastiaan Verdoes, komt op 5 sept. 1748 te Batavia aan. (17a) De E.E. Bewindhebberen van de Oostindische Compagnie ten Camer Amsterdam requireeren dat Pierke Symens geauthoriseerd wordt tot wettige voogd tot bekoming van haar zoons Harmanus Olingius gage.(17b) |
|
|
De "Tolsduin" is in 1741 gebouwd voor de Kamer van Amsterdam op de V.O.C. -werf in Amsterdam. Het schip heeft een lengte van 145 voet en een laadvermogen van 425 last (850 ton) en een bemanning van 260 tot 302 koppen.(17c) Bij het vertrek van genoemde reis bevinden zich in totaal 303 personen aan boord, waaronder 179 zeevarenden, 108 soldaten, 13 handwerkslieden en 3 passagiers. In Kaap de Goede Hoop, waar het schip op 31 maart 1748 aankomt, verlaten 80 personen het schip, terwijl 43 personen aan boord komen. Uiteindelijk zullen 214 opvarenden Batavia bereiken, zodat 52 personen gedurende de reis zijn overleden.(17d) De "Tolsduin" wordt opgelegd (uit de vaart genomen) op 15 juni 1752. |
|
|
5. Hesselius (Hette) Olingius, ged. Workum 5-4-1730, landbouwer te Wommels, overl. Wommels 1800. (18)
|
|
|
tr. 1. Wommels 6-6-1756 |
|
|
Sieuwke Jobs, geb./ged. Weidum 22/25-10-1733, overl. vóór 9-11-1760, dochter van Job Jentjes en Akke Ulbes. |
|
|
tr. 2. Wommels 9-11-1760 |
|
|
Trijntje Tjebbes Hania, ged. Wommels 22-11-1737, overl. vóór 25-8-1765, dochter van Tjebbe Teijes en Trijntje Pieters. |
|
|
tr. 3. Wommels 25-8-1765 |
|
|
Pijttje Sijbes Wessemius (Winsemius), geb./ged. Wommels 1/8-9-1743, dochter van Sijbe Sijbrens en Claaske Ybs |
|
|
Hette wordt door zijn moeder Pierke Symens voor het Hof van Friesland gedaagd, in verband met een verschil van mening over de verdeling van de erfenis van Hette Hettes, ontvanger, en Gertje Mathijssen, grootouders van Pierke en overgrootouders van Hette. De eis van Pierke is volgens de sententie van het Hof van 5-4-1764 niet ontvangbaar. (19)
|
|
|
6. Fokeltie Olingius, ged. Workum 31-5-1733, belijdenis N.H. Workum 5-2-1751, ongehuwd, overl. Workum 31-3-1804. Haar erfenis bedroeg volgens het collateraalboek f. 7581-2-. De verkoop van de drukkerij en de winkel bracht f. 925,-- op. De erfgenamen waren ab intestato Sijbe, Janke, Klaaske en IJttje Olingius, kinderen van Hette. (20)
|
|
|
7. Simonides Olingius, ged. Workum 6-5-1736, boekdrukker en boek- en papierverkoper, ongehuwd, overl. Workum 24-4-1802. Hij koopt in 1795 “seeckere heerlijke huising, buitenhuis en schuur cum omnibus annexis, staande en geleegen op de Snakkerbuuren te Workum voor de somma van een duisent en vierhondert goudguldens van 28 stuivers ieder, ofte een duisent negenhondertsestig Carolus guldens van 20 stuivers ieder”.(21) Dit pand wordt gebruikt door Tjitte Eeltjes, later door Hessel Sijtzes. Volgens het collateraalboek bedroeg de nalatenschap van Simonides f. 2167-12-4. (22)
|
|
|
Erfgename is zijn zuster Fokeltje Olingius. Het huis aan de Snakkerbuuren wordt door de erfgenamen van Fokeltje Olingius in 1804 verkocht voor de somma van “eenduisent driehondert guldens van twintig stuivers ieder. (23) |
|
|
Met dank aan de heer G. Twijnstra, It Heidenskip, voor een aantal mededelingen betreffende het bovenstaande. Hij maakte mij tevens attent op enkele ter zake doende artikelen. |
|
|
Gerrit Boeijinga |
|
|
Sneek, oktober 2001 |
|
|
(aangevuld november 2013) |
|
|
gboeijinga@home.nl |
|
|
Gebruikte afkortingen: |
|
|
GAW. Gemeentearchief Workum |
|
|
RAF. Ryksargyf in Friesland Leeuwarden |
|
|
RAW. Rechterlijk archief Workum |
|
|
Noten: |
|
|
1. GAW. Reëelkohieren. Inv.nr. 1057. |
|
|
2. GAW. Reëelkohieren. Inv.nr. 1058. |
|
|
3. RAF. RAW. Register van koopbrieven. Inv.nr. 247. fol. 192 e.v. |
|
|
4. RAF. RAW. Proclamatieboeken. Inv.nr. 234. fol. 379 e.v. |
|
|
5. Jacob Jansen. Rijkdom uit Workums verleden De beschilderde baren der gilden. Leeuwarden 1975. p. 38, 48, 51. |
|
|
6. Prof. Dr. Dr. H.c. Jacob Jansen. Workum in oude ansichten. Zaltbommel 1978. afb. 23. |
|
|
7. W.T. Beetstra. Warkumer Toponymen. In Fryske Plaknammen Deel XV. Ljouwert 1969. p. 111. |
|
|
8. Vriendelijke mededeling van de heer G. Twijnstra, It Heidenskip. |
|
|
9. Beetstra. Warkumer Toponymen. p. 113 en GAW. Kohieren betreffende de huisfloreen. Inv.nr. 352. fol. 9. |
|
|
10. RAF. RAW. Proclamatieboeken. Inv.nr. 230. fol. 240. |
|
|
11. Beetstra. Warkumer Toponymen. p. 110, 111, 113. |
|
|
12. GAW. Burgerboeken. Inv.nr. 210. |
|
|
13. GAW. Kohieren van de personele goedschatting. Inv.nr. 1157. |
|
|
14. GAW. Grafregisters. Inv.nr. 1408. |
|
|
15. GAW. Ontvangboeken betreffende klokluiden voor begrafeniisen. Inv.nr. 908. Hier staat op 13 april 1720 vermeld: Boekkedrucker moeder 1-10-. Vermoedelijk zal vrouw i.p.v. moeder bedoeld zijn. Een andere vermelding van het overlijden van Tjamke Hanses kwam ik vóór 22-9-1720 niet tegen. |
|
|
16. RAF. RAW. Collateraalboeken. Inv.nr. 300. fol. 195v, e.v. |
|
|
17a. www.vocopvarenden.nationaal archief.nl/detail.aspx Zoeken naar Olingus (afwijkende schrijfwijze). |
|
|
17b. RAF. RAW. Authorisatieboeken. Inv.nr. 150. 22-3-1751. |
|
|
17c. www.vocsite.nl/schepen/detail.html |
|
|
17d. www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/DAS/detailVoyage/94488 |
|
|
18. Van Hesselius zijn verder geen gegevens gevonden. Wel komt een Hette Petrus Olingius in Wommels voor. Gezien het proces dat zijn moeder tegen hem voert is hij eveneens een zoon van Petrus Olingius en Pierke Symens. (zie noot 19). Een doop van Hette is echter niet gevonden. In de authorisatieboeken (zie noot 17) komt als een van de kinderen Hette Selius Olingius voor. Aangenomen is dat Hesselius en Hette een en dezelfde persoon zijn. |
|
|
19. RAF. Hof van Friesland. Inv.nr. 14691. |
|
|
20. RAF. RAW. Collateraalboeken. Inv.nr. 301. fol. 22 e.v. |
|
|
21. RAF. RAW. Register van koopbrieven. Inv.nr. 245. fol. 184 e.v. |
|
|
22. RAF. RAW. Collateraalboeken. Inv.nr. 300. fol. 256v, e.v. |
|
|
23. RAF. RAW. Register van koopbrieven. Inv.nr. 247. fol. 173 e.v. |
|
|
